Ο Έρωτας στο Πλατωνικό Συμπόσιο!

Γράφει η ΒΑΣΩ ΗΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Μετά από μια συνάντηση σε μια παρουσίαση βιβλίου με την κ. Νικολίτσα  Γεωργοπούλου Λιαντίνη μαγεμένη από το λόγο της στο πάντα επίκαιρο θέμα του «Πλατωνικού Έρωτα» σκέφτηκα να της κάνω μία συνέντευξη αφού πρώτα κάναμε μία εκ βαθέων συζήτηση.  

Συνέντευξη με την Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νικολίτσα Γεωργοπούλου - Λιαντίνη.

Νικολίτσα Γεωργοπούλου - Λιαντίνη.

- Κυρία Λιαντίνη, επειδή έχετε ερευνητικά - συγγραφικά αναλύσει φιλοσοφικά το θέμα του πλατωνικού έρωτα στο Συμπόσιο του Πλάτωνα θα ήθελα να συζητήσουμε για την κατανόηση αυτού του σημαντικού για την ανθρώπινη ύπαρξη γεγονότος, όπως κατανοείται από τον Πλάτωνα. 

Ο Πλάτων στο Συμπόσιο θέτει το ερώτημα «τι εστίν ο έρως», γιατί θεωρεί ότι είναι το πρόβλημα της ουσίας της φιλοσοφίας, είναι ο αγώνας του ποιητή - φιλόσοφου Πλάτωνα να διασώσει μέσα στο αντικείμενο του έρωτα την ισόποση παρουσία του αισθητού και υπεραισθητού, του αυθεντικά ωραίου και του αιώνιου κάλλους, και όλα αυτά στο πνεύμα της διαλεκτικής.

- Τι γέννησε τη διαλεκτική του έρωτα στο Συμπόσιο;

Το βάρος του Συμποσίου επικεντρώνεται στο μύθο της μυσταγωγού ιέρειας από τη Μαντίνεια, της Διοτίμας. Αυτή η διαλεκτική του μύθου γέννησε το πνευματικό κλίμα της εποχής του Πλάτωνα που ως γνώρισμά του  είχε την έντονη παρουσία του λογοκρατικού πνεύματος της Σοφιστικής. Τελικός σκοπός του Συμποσίου είναι να φανερωθεί ότι ό,τι ωραίο δημιουργεί ο άνθρωπος στο χώρο της Ηθικής, της Επιστήμης και της Τέχνης είναι τόκος ασίγαστης επιθυμίας στην πορεία του ανθρώπου προς το απόλυτο κάλλος, προς την αλήθεια.

- Είπατε ότι ο Πλάτων χρησιμοποιεί και εδώ το μύθο. Ήδη όμως τον 5^ο αι. π.Χ. έχουμε ξεφύγει από τη μυθολογική κατάσταση και λειτουργεί πλέον ο λόγος στη φιλοσοφία.

Πρόκειται για το φιλοσοφικό μύθο που είναι συνεργός του φιλοσοφικού λόγου. Είναι ο μύθος του ποιητή φιλόσοφου που επεμβαίνει αισθητικά στην απορητική διαδικασία του διαλόγου για την ουσία του έρωτα, που μεταμορφώνει το λόγο του μύθου σε δημιουργικό λειτουργό της φιλοσοφικής απορίας.

- Η Διοτίμα που διδάσκει στο Συμπόσιο τον έρωτα υπήρξε ιστορικό πρόσωπο;

Η ιστορικότητα του προσώπου της Διοτίμας για τη φιλοσοφική έρευνα υπήρξε πρόβλημα. Αυτό όμως δεν επηρεάζει τη φιλοσοφική ερμηνεία της παρουσίας της στο Συμπόσιο. Ο Σωκράτης την θέλει δασκάλα του στην ερωτική τέχνη και για τον Πλάτωνα που της δίνει δεσπόζουσα θέση στο Συμπόσιο, αποτελεί σύμβολο. Οπωσδήποτε η εμφάνισή της δικαιώνει την παρουσία της γυναίκας και τη συμβολή της ως μούσας σε δημιουργικό έργο.

 - Ποια είναι λοιπόν η καταγωγή του έρωτα;

Σε διαλεκτική γλώσσα στο μύθο της Διοτίμας ο Έρωτας είναι παιδί της Πενίας και του Πόρου και εγγονός της Μήτιδας (ευφυΐα), γεννήθηκε την ημέρα των γενεθλίων της Αφροδίτης κατά παράδοξο τρόπο. Η φτωχή άπορη μητέρα Πενία εκμεταλλεύθηκε την κατάσταση μέθης του Πόρου (ο πλούτος) και συνέλαβε μαζί του τον Έρωτα. Ο έρωτας ως απότοκος της μέθης του Πόρου συμβολίζει καλλιτεχνικά το πάθος, την εκρηκτική ορμή και τη συγκλονιστική συγκίνηση που προκαλεί ο έρωτας.

- Πως δίδεται η μορφή του έρωτα;

Ο έρωτας ως παιδί της Πενίας (στέρηση) και του Πόρου (πλησμονή) συναιρεί στη μορφή του αρμονικά τις πλέον αντιθετικές ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης: το πεπερασμένο και το άπειρο. Το κοίτασμα βρίσκεται στο διαλεκτικό γεγονός της πλησμονής και της στέρησης ως μυστήριο που λειτουργεί σωστικά για τον έρωτα. Μόνη η πλησμονή χωρίς τη στέρηση και την απορία οδηγεί στο θάνατο του έρωτα. Ο έρωτας είναι η σύνθεση των αντιθέτων, η μορφική αγλαΐα στην οποία καταλήγει το ον, η ευτυχής και καταξιωμένη συμφωνία στην ανθρώπινη συνείδηση, που με το διαρκή πόθο για το ωραίο επιδιώκει την ιδεώδη μορφή της τελειότητας.

- Η παρουσία της Αφροδίτης στο μύθο της γέννησης του έρωτα τι δηλώνει;

Επειδή ο έρωτας γεννήθηκε την ημέρα των γενεθλίων της Αφροδίτης σημαίνει ότι από τη φύση του είναι ο εραστής του ωραίου. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί την Αφροδίτη ως σύμβολο του απόλυτου κάλλους, για να χωρέσει στο μυθικό πλαίσιο η περατότητα του ωραίου. Ο έρωτας είναι εραστής του ωραίου, ενώ η Αφροδίτη είναι η ίδια ωραία. Η επινόηση από τον Πλάτωνα του τρόπου γέννησης του έρωτα συμβολίζει τη γνωστική ορμή του ανθρώπου για το απόλυτα ωραίο αλλά και προδικάζει την περιορισμένη του εμβέλεια. Τα σύμβολα αυτής της υπαρκτικής ανάγκης είναι η Πενία και ο Πόρος που συμπλέκονται διαλεκτικά. Η Πενία είναι η α-πορία και ο Πόρος η γνώση. Η κοσμική ανεπάρκεια (Πενία) συνυπάρχει με τη συνείδηση (Πόρος) και ο άνθρωπος υποχρεώνεται στον έρωτα να υπερβεί το φόβο του για το άπειρο.

- Για τον Πλάτωνα στο Συμπόσιο ο Έρωτας είναι θεός ή κάτι άλλο;

Ο έρωτας είναι διαλεκτικά κάτι μεταξύ τέλειου και ατελούς, θνητού και αθάνατου. Αποκλείεται λοιπόν να είναι θεός. Ο Πλάτων τον προσδιορίζει ως «δαίμονα» και εισάγει την έννοια του «μεταξύ». Ο δαίμων, προσδιορισμός του έρωτα, ως το μεταξύ θεού και ανθρώπου είναι δύναμη υπερανθρώπινη, είναι το θαύμα που διαφυλάσσει το σύμπαν από τη «διάλυσή του στον άπειρο πόντο της ανομοιότητας». Η έννοια του δαίμονα δεν έχει αντίθετη (ενώ όλες οι έννοιες έχουν την αντίθετή τους), γιατί αποτελεί μεσότητα και όχι ακρότητα. Η Διοτίμα παρουσιάζει το δαίμονα έρωτα ως το διαμεσολαβητή μεταξύ ανθρώπων και θεών. Τον έρωτα γεννά αποκλειστικά η ανάγκη του ανθρώπου. Η Πενία σκοπεύει να μεταβληθεί σε Πόρο και οι δύο στη συνεύρεσή τους ισορροπούν τη στιγμή που η έλλειψη της Πενίας υποχωρεί πριν κατακυριευθεί από τον Πόρο. Ισορροπούν τη στιγμή που η αντίθεση μετατρέπεται σε σύνθεση, ενσωματωμένη στην ανώτερη δύναμη που ονομάζεται δαίμων.

 - Ποιο έργο επιτελεί ο έρωτας;

Το έργο του έρωτα προσδιορίζει ο Πλάτων ως «τόκο εν καλώ». Γέννηση δηλαδή μέσα στο ωραίο. Σκοπός του έρωτα είναι η κυοφορία, η γέννηση, η δημιουργία. Ο «τόκος εν καλώ» (καλό είναι το ωραίο στην αρχαιοελληνική, εξ ου και οι καλές τέχνες) είναι η συνέπεια εκείνου που πρωταρχικά είναι ο έρωτας, δηλ. η κύηση και η γέννηση, η διατήρηση της ζωής. Έρωτας γενικά σημαίνει το μυστικό της ζωντάνιας του πνεύματος για συνεχή ανανέωσή του. Έτσι επιτελείται η μετάσταση του έρωτα από συνεργού στην ευδαιμονία σε νομοθέτη της δημιουργίας. Πρόκειται για μια εσωτερική μεταμόρφωση του ερωτικού γεγονότος, που συναιρεί την περιοχή της ομορφιάς και της δημιουργίας.

- Επειδή ο Πλάτων εισάγει εδώ και το θέμα της αθανασίας, ποια είναι η έννοια της πλατωνικής αθανασίας;

Μετά τον προσδιορισμό του έρωτα ως «τόκος εν καλώ» ο Πλάτων αναζητεί το αίτιον του έρωτα στην αθανασία. Την αθανασία κερδίζει η θνητή φύση με την αναπαραγωγή, που αντικαθιστά τη θέση του παλαιού με τη γέννηση του νέου. Πρόκειται για την έννοια της ενδοκοσμικής αθανασίας, την οποία ο Πλάτων πέραν των φυσικών τέκνων επεκτείνει και στη δημιουργία πνευματικών έργων και αναφέρεται σε μεγάλους ποιητές και νομοθέτες.

- Πως επιτελείται η μύηση στα μυστήρια του έρωτα;

Με τους ονομαζόμενους ενδοκοσμικούς αναβαθμούς. Ο πρώτος αναβαθμός είναι η προσέγγιση της ωραίας μορφής (το σώμα) και η ευαρέσκεια που δημιουργεί στον εραστή για το ερώμενο πρόσωπο. Ο δεύτερος αναβαθμός είναι η αναζήτηση από τον εραστή μέσα στην ωραία μορφή της ομορφιάς της ψυχής. Ο μυσταγωγούμενος φερόμενος τώρα από τη γοητεία του ψυχικού στοιχείου αντικαθιστά το θέλγητρο της ωραίας μορφής σε εγρηγορητική ένταση για παιδαγωγία στην αρετή. Πρόκειται για την παιδαγωγική δύναμη του έρωτα. Στον τρίτο αναβαθμό προχωρεί ο πολιτικός φιλόσοφος Πλάτων στον έρωτα για την ωραία πολιτεία και στη συνέχεια στον αναβαθμό του έρωτα για τη θέαση του ωραίου στο σύνολο κόσμο, στο ευρύ και ανεξάντλητο πέλαγος της κοσμικής ωραιότητας. Και τέλος προχωρεί στην ανακάλυψη των ωραίων πράξεων και θεσμών για να καταλήξει στον έρωτα της επιστήμης με το αποκορύφωμά της τη φιλοσοφία. Εδώ η Διοτίμα εξακοντίζει την όρασή της στις ωραίες επιστήμες (κάτι ασυνήθιστο για τις επιστήμες που δεν προσδιορίζονται ως ωραίες, μόνον οι τέχνες), στη θεωρητική δηλαδή θέαση.

- Και ποια είναι η τελική μύηση;

Αφού ο Σωκράτης εβίωσε τη θέαση των αναβαθμών (ωραιότητα μορφών ψυχών πολιτείας πράξεων θεσμών επιστήμης φιλοσοφίας), αντικρίζει τέλος την ύψιστη γνώση που δεν είναι ένα από τα πολλά ωραία, αλλά το καθεαυτό ωραίο, η εμφάνιση του οποίου γίνεται «εξαίφνης», όχι μεθοδικά, όπως στους άλλους αναβαθμούς, αλλά με στιγμιαία ενόραση.

- Σίγουρα αυτό το τόσο σημαντικό θέμα του πλατωνικού έρωτα δεν μπορεί να εξαντληθεί σε μια σύντομη συνέντευξη, που μόνο μια όσμωση μπορεί να μας δώσει. Σας παρακαλώ κλείσετε αυτό μας το διάλογο με μια καταληκτική σας διαπίστωση από τη μελέτη και ανάλυση του έρωτα στο Συμπόσιο, που θα έχετε προφανώς στον επίλογο του βιβλίου σας «Ο ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΔΙΟΤΙΜΑΣ».

Θα πω ότι το πλατωνικό Συμπόσιο με το μύθο της Διοτίμας ύψωσε την αξία του έρωτα στην ύψιστη των αξιών. Αυτή η εκλογή του Πλάτωνα αναδύθηκε ως ανάγκη σωτηρίας της αληθινής φιλοσοφίας, της διαλεκτικής, για την οποία ο αισθητός κόσμος δεν μπορεί να παρατηρηθεί ανεξάρτητα από το νοητό, αλλά μόνο σε σχέση και συνεξάρτηση μαζί του. Ο μύθος της Διοτίμας είναι η ενόραση εκείνη, με την οποία αποδίδεται στον έρωτα η σημασία του μέσου, του δαίμονα, που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην κοινωνία και οικείωση του όντος.